Akademisk ryddeiver gjer røynda flatare og mindre overraskande enn ho er.

Nyreligiøsitet, nyåndelegheit eller alternativ spiritualitet er fine påminningar om kor skiftande og grensesprengande religionsvitaren sitt studieobjekt er. Religion er vanskeleg å avgrensa klart – kva tid er noko «kultur» og «tradisjon», og kva tid er det «religion»? I mange tilfelle utgjer jo slike storleikar eitt samanvove heile – «religion» slik me i vestleg kontekst forstår det, finst heller ikkje som ord i alle språk. Og korleis kan me avgjera at endringar som går føre seg i kultur og samfunn, er religiøst eller spirituelt relevante? Må ein utfordra grenser og kategoriar, og trakkar ein kanskje nokon på tærne? Då eg for ein del år sidan gjekk i gang med eit doktorgradsprosjekt om spirituelle synsmåtar innan alternativ terapi, blei til dømes Unni Nordbrenden i «Alternativopplysningen» (alternativ.no) så irritert at ho skreiv i ei nettsak med tittelen «Alternativ behandling er ingen religion»: «En forsker ved Universitetet i Stavanger studerer religiøsitet, kjønn og alternativ terapi i et sammensurium».

Alt etter kva definisjon ein legg opp til, kan slike responsar vera fornuftige og forståelege. Men ofte er det fruktbart og mest sakssvarande å ta høgde for at det folk driv med, også forskarar, nettopp er «sammensurium». Det kan vera vanskeleg å logisk skilja mykje av det me gjer, i ryddige, vasstette kategoriar. Alternativ terapi kan til dømes ha mykje eller lite religiøst eller spirituelt ved seg. Men ein alternativ terapeut som kulturell aktør kan vera djupt spirituell sjølv om han eller ho nyttar ein i utgangspunktet «lite» spirituell alternativ teknikk som fotsoneterapi eller refleksologi. Me treng fleire studiar av korleis produksjon, utveksling og konsum av spirituelle og åndelege synsmåtar og praksisar går føre seg i samtida. Og kor kan me plassera dei mange folk og fenomen som framstår som verken-eller og både-og i høve til ein religion versus sekularitet-akse?

Det som er sikkert, er at media i sterk grad bidrar til utbreiing av nyåndelege idear. Det er jo ikkje så rart, i ei medialisert tid sikrar media utbreiing av så ymse stoff – også det sekularistiske og positivistiske. Men det går føre seg ein ganske intens samtale i tida om religion og spiritualitet, og det viser seg at slike emne fenger store publikum. Enten fordi folk liker å bli lurte, eller fordi religionsrelaterte og åndelege emne blir oppfatta som eksistensielt viktige, avgjerande for helse og velvære eller underhaldande – eller alt dette i eitt. Ein halv million nordmenn benkar seg kvar veke framfor skjermen for å sjå medium som Lilli Bendriss og Gro-Helen Tørum føra kvilelause sjeler over på den andre sida. Ein halv million oppsøker neppe årleg sjølv eit medium. Men spiritisme som idé og praksis er altså utbreidd i kulturen, i feltet mellom denne halve millionen og talet på dei som har eit meir aktivt forhold til spiritisme.

Internt på det nyåndelege feltet er det også interessant å sjå på utviklingstrendar, og på kva som får både folkeleg og akademisk «kred» og merksemd, og kva som ikkje gjer det. Samanlikna til dømes spiritisme med sjamanisme: Grovt sagt kan me nok setta spiritisme, altså dødekontakt, nedst i det spirituelt-kulturelle verdihierarkiet. Prinsesse Märtha Louise var såleis allereie utskjelt for englekommunikasjonen sin, men det blei regelrett ramaskrik då ho i 2010 slumpa til å fortelja til ein journalist at ho kunne kontakta dei døde kva tid som helst. Sjamanisme – der utøvaren lar sjela si «reisa» for kontakt med forfedrar, ånder og ulike dimensjonar i verda gjennom tromming, dans og ekstase – er også i vinden. New age-varianten, også utskjelt som plastikk-sjamanisme, står nok hakket over spiritisme kva gjeld åtgaum, medan såkalla dedikert, urfolksbasert og/eller kollektivt orientert, gjerne øko-spirituelt prega sjamanisme, blir plassert høgast i verdihierarkiet. I realiteten skjer der mykje på kryss og tvers av desse kategoriane. Medium som Tørum og Bendriss kallar seg og praktiserer som sjamanar, og eit ikon som Michael Harner, oppfinnaren av «kjernesjamanisme» og læremeisteren til mange urfolksbaserte og fortidsorienterte sjamanar, ga i fjor ut ei bok som var tydeleg spiritistisk. Det er eit samansurium – og det er jammen med på å gjera religionsstudiet interessant! Overdriven akademisk ryddeiver kan gjera røynda flatare og mindre overraskande enn det ho faktisk er.

Kronikken blei prenta i Klassekampens livssynsspalte 16. januar 2014